Als wegbereider van toekomstige kunstrichtingen hanteert Jeroen van der Most (1979) algoritmes, big data en kunstmatige intelligentie als zijn instrumenten. Het gaat hem niet om ‘oeh’ en ‘aah’ maar om ‘huh?’: zijn kunst is er vooral om discussies op te roepen. “Ik wil bestaande denkpatronen doorbreken.”
Tekst: Bart-Jan Brouwer
“Kunst voor mij is datgene wat inspireert. Een heel brede definitie dus. Het kan een schilderij zijn, een wolk in de lucht… Maar het moet wel aan een of meerdere van de volgende vier elementen voldoen: het raakt je emotioneel, rationeel, blinkt uit in craftsmanship en is vernieuwend.”
“Ik streef ernaar dat al die elementen erin zitten. Een mooi voorbeeld is Letters from Nature, een project waar ik samen met Peter van der Putten aan werk. Brieven geschreven door AI namens de natuur. Daar zit heel duidelijk een rationeel element in: is technologie ons speeltje of brengt het ons dichter bij de natuur? Maar er zit ook iets emotioneels in. Neem de volgende brief: ‘Dear Mr. President, As one of the largest ice caps in the world, please don’t forget about us, please fight for us, please do not listen to the conservatives who call for you to leave us alone. We are melting. It hurts. We are sad. We are dying. Please do not forget us. Your friend, Ice Cap.’ Ook zit er een bepaalde craftmanship achter, een expertise. En het is nieuw in de tijd, dit is niet eerder gedaan. Inmiddels hebben we honderden zo niet duizenden van die brieven gemaakt. In februari gaan we met Letters from Nature meedoen aan Testlab Highlight Delft.”
“Ik wil daar bestaande denkpatronen mee doorbreken. Technologie is natuurlijk ‘ons dingetje’, we gebruiken het om ons leven makkelijker te maken. Dat het dan nu, buiten ons om, een relatie met de natuur aangaat, is verwarrend en licht provocerend.”
“Data science en marktonderzoek. Ik onderzocht hoe op Twitter gepraat werd over bepaalde merken en gebruikte algoritmes om tweets te verzamelen en die te analyseren. Uiteindelijk raakte ik uitgekeken op dat werk, wilde ik iets creatievers. Toen ben ik die algoritmes gaan gebruiken om kunst visuals te maken. Dus ik heb geen opleiding aan de kunstacademie gedaan, hoewel ik van kinds af met tekenen en schilderen bezig ben en altijd gefascineerd ben geweest door Van Gogh en Rembrandt. Op een gegeven moment gingen enkele algoritmes viraal en begon ik mijzelf ‘kunstenaar’ te noemen, mede omdat ik als dusdanig gelabeld werd door anderen.”
“Computerkunst bestaat al langer, maar kunst maken met AI was wel een superniche toen ik me daarmee ging bezighouden. Het afgelopen anderhalf jaar is het geëxplodeerd. Nu kijk ik naar de volgende technologieën die een maatschappelijke impact gaan hebben, zoals quantum computing. Daarom heb ik vorig jaar het project Quantum Cat gedaan, het eerste Nederlandse kunstwerk gemaakt met een kwantumcomputer. Het is niet alleen technisch maar ook filosofisch enorm interessant. Er zitten principes achter die in onze werkelijkheid niet te bevatten zijn. Zoals het fenomeen van superpositie, waarin een deeltje op meerdere plekken tegelijkertijd kan zijn. In onze werkelijkheid kan iets maar op één plek tegelijk zijn. Door dat principe kunnen veel krachtigere berekeningen en dus ook krachtigere AI-systemen worden gemaakt.”
“Ik maak geen kunst die mooi hoeft te worden gevonden, maar kunst die confronteert. Ik hoop dat de mensen er iets mee doen”
“Met dit werk verken ik de ethische dilemma’s van kunstmatige intelligentie. De interactieve installatie is opgebouwd uit een stapel houten kisten uit de vorige eeuw. In twee daarvan staat een beeldscherm waarop wisselende teksten worden getoond die zijn gegenereerd door AI. De teksten zijn gebaseerd op een livescan van Twitter door een algoritme dat, in samenwerking met wetenschappers van de Hogeschool van Amsterdam, speciaal voor dit kunstwerk is ontwikkeld. Het algoritme zoekt naar Nederlandse berichten over morele vraagstukken. Een AI-systeem kan alleen nul-een-beslissingen nemen, maar voor een goede ethische beslissing moet je een vraagstuk vanuit verschillende standpunten kunnen bekijken. Volgens kunstmatige intelligentie is economische ongelijkheid niet onwenselijk, omdat bijvoorbeeld de sterkste schouders dan de last voor de zwakkeren kunnen dragen. Tegelijkertijd is op het beeldscherm te lezen dat ongelijkheid minder toegang tot onderwijs biedt en dus onwenselijk is. Uiteindelijk gaat het om de vraag: hoe waardevol zijn deze ethische bespiegelingen? Dat debat wilde ik met Quantum Cat aanjagen. En de rol van de virtuele kat? Die wikt en weegt, en geeft voortdurend twee min of meer tegengestelde morele afwegingen.”
“Wat ik ethisch te ver vind gaan is wanneer bij het genereren van een beeld afbeeldingen van hedendaagse kunstenaars als prompt worden gebruikt. Dus ‘maak een plaatje à la Jasper Krabbé’ en dan zijn tekeningen als input gebruiken, vind ik ongeoorloofd. Dat komt te dicht bij kopiëren.”
“Een werk als Quantum Cat is natuurlijk niet te vergelijken met een Rembrandt of een Van Gogh. Alleen al de geschiedenis die aan zulke schilders kleeft. Bovendien is traditionele kunst heel statisch. Een schilderij is een schilderij: daar verandert niets aan. Okay, je hebt ook videokunst. Dat is minder statisch, maar wel wordt steeds hetzelfde afgespeeld. Met AI kan kunst worden gemaakt die oneindig blijft veranderen. Een mooi voorbeeld is Unsupervised van Refik Anadol, een installatie waartoe hij 180.000 kunstwerken uit het archief van het MoMA als input heeft gebruikt. Kunst die oneindig blijft transformeren en altijd anders kan zijn op basis van data.”
“Toen ik als marktonderzoeker met algoritmes werkte, kwam ik op het idee om van iemand die op Twitter zat een profielfoto te maken door die op te bouwen uit zijn of haar eigen tweets. Zoals je ook wel portretten ziet die zijn opgebouwd uit allemaal kleine fotootjes. Ik heb daar een site omheen gebouwd, zodat mensen hun eigen profielfoto konden bestellen. Dat concept ging compleet viraal. Van Japan tot Silicon Valley, iedereen was aan het tweeten over die portretten. Ik heb daar een flink aantal van verkocht. Eind februari 2011 kreeg ik een mailtje van iemand uit Nieuw-Zeeland, waar net een aardbeving had plaatsgevonden. Vooral de plaats Christchurch was zwaar getroffen. Mij werd gevraagd of ik een soortgelijk kunstwerk kon maken ter inspiratie van de wederopbouw van het centrum van Christchurch. Ik heb duizenden tweets over de aardbeving verzameld en die met die algoritmes verwerkt in een op De Sterrennacht van Van Gogh geïnspireerd stadslandschap. Daarbij had ik een vorm gekozen waarbij de deels ingestorte kathedraal van Christchurch in dat landschap weer rechtop stond. Eerst heeft het werk daar een half jaar in de kerk gehangen, vervolgens is het toegevoegd aan de collectie van het Nationaal Historisch Museum van Nieuw-Zeeland.”
“Als kunstenaar vind ik dat minder interessant, omdat ik dan in herhaling val. Voor het goede doel zou ik het wel doen als mij daarom gevraagd wordt, maar liever experimenteer ik door met het gebruik van data in de kunst.”
“Wat techniek betreft vind ik het allemaal interessant, maar waar het mij echt om gaat is dat AI een spiegel is van onszelf. Als wij een machine een nieuwe Rembrandt laten maken, wat zegt dat dan over ons? Zijn wij in feite dan niet ook een soort machines? Hoewel machines, robots, steeds meer kunnen, de mens steeds dichter naderen, is er in mijn optiek nog altijd een duidelijk onderscheid. De mens heeft een hogere gradatie van creativiteit, kan out-of-the-box denken. Een machine kan dat niet: die is aangewezen op historische data. Bovendien missen robots heel veel context, die kunnen bijvoorbeeld niet ruiken en voelen. Maar in de pijplijn zitten mogelijk heel grote ontwikkelingen. Het zou kunnen dat AI de menselijke intelligentie gaat evenaren, zo niet overtreffen. En dat wij in de toekomst gaan samenleven met een hyperintelligent systeem. Ik zeg niet dat dit het meest realistische scenario is, maar het zou wel mogelijk zijn.”
“Ik weet het niet. Dat is een sciencefictionidee dat meer over onszelf dan over AI zegt. Sowieso gaan we toe naar een situatie met twee bewegingen: machines worden steeds intelligenter, mensen gaan zich steeds meer concentreren op wat ons menselijk maakt. Zoals menselijk contact. Wie weet serveren robots straks een biertje, terwijl wij gezellig met anderen zitten te kletsen. Het utopische ideaal is dat wij niet meer voor geld hoeven te werken – de robots nemen het werk over – en van een basisinkomen kunnen genieten. Tot het zover is zal AI nog flinke stappen moeten maken.”
“We zitten nu op het breekpunt van video-AI. Binnen een jaar tijd hebben we geleerd hoe we met AI teksten en afbeeldingen kunnen maken. Die ontwikkeling zet zich nu door naar bewegend beeld. Op termijn kun je zelf films van Hollywood-kwaliteit maken.”
“Voorlopig word ik nog altijd platgebeld, haha. En ik wil ook deel uitmaken van de voorhoede. Als kunstenaar wil ik blijven door-ontwikkelen, nieuwe technologieën omarmen.”
“Ik snap je vraag, feitelijk ‘schildert’ AI het patroon. Maar het gaat mij vooral om de discussie die mijn werk veroorzaakt, het menselijke element eromheen. Ik maak geen kunst die mooi hoeft te worden gevonden, maar kunst die confronteert. Ik hoop dat de mensen er iets mee doen.”
Benieuwd naar de rest van het interview? Deze editie van MASTERS wíl je hebben. Een mijlpaal in print, de grens opgerekt. Vernieuwend. Verrassend. Verbluffend. Met onder meer een zeer buitengewone gastredacteur. Een interview met de man die in 2015 de RvC van Ajax al wees op hiaten binnen de organisatie die nu aan het licht zijn gekomen. Merijn Zeeman doet uit de doeken hoe Jumbo-Visma zich heeft ontwikkeld tot een topsportbedrijf. Quoteman Paul van Riessen rekent uit hoeveel je nodig hebt om niet meer te hoeven werken. Sabine Riezebos legt uit waarin Bernardus zich onderscheidt van andere golfbanen. Een kijkje op de werf van Stratos Yacht, waar de ultieme boot voor zorgeloos vaarplezier wordt gebouwd. En verder onder meer de opkomst van robots (waar blijft de seksrobot?), Fake News en, exclusief in MASTERS: de ‘nieuwe Doutzen Kroes’.
© 2024 MASTERS EXPO. All rights reserved.
